Zostać matką dziecka, które przesunie oś świata w kierunku Miłości i zmieni go na zawsze, płacąc za to swoim życiem. Jaka kobieta by się na to zgodziła? Tylko ta, która zaufała. Zostać matką dziecka bez ojca – w tamtej chwili Zwiastowania – tak jak to pojmował ówczesny świat i ona sama. Jaka kobieta by się na to zgodziła? Tylko ta, która zawierzyła, która miała odwagę, ta która zechciała sprostać niewyobrażalnie trudnemu zadaniu, trudnej MISJI. Została wybrana spośród innych i zapytana.

Ave Maria, gratia plena, Dominus tecum. Czy mogła odmówić? Oczywiście, że mogła. Nie zrobiła tego jednak. Wypowiedziała swoje FIAT i tym samym misję przyjęła oraz wypełniła ją do końca. Stała się matką Jezusa Chrystusa – benedictus fructus ventris tui – i Jana spod krzyża, którego ten Jej powierzył i całej ludzkości, została matką świata. Zwyciężyła węża miażdżąc mu głowę. Zdeptała zło. Jest święta i czczona na wszystkich kontynentach, we wszystkich zakątkach globu. Nawet Koran mówi o Niej same najpiękniejsze słowa i obdarza wielkim szacunkiem jako matkę proroka.

O tym, kim jest matka i czym tak naprawdę jest przyjście na świat człowieka pisał pięknie we wstępie do książki „Dar rodzenia” śp. pan profesor Włodzimierz Fijałkowski, polski ginekolog: „Od dawna nurtowała mnie myśl utrwalenia wrażeń z przebytego porodu zapisanych przez kobiety tuż po jego ukończeniu. Przez wiele lat patrzyłem z narastającym podziwem, jak matka potrafi wówczas >>tracić siebie<<, cała oddana dziecku, które opuszcza gościnne pomieszczenie w głębi jej ciała i wchodzi w nowy, nieznany świat. Chciałem niejako udokumentować swoje osobiste spojrzenie i udostępnić je innym. Czułem się także zobowiązany, ponieważ dane mi było oglądać z bliska to misterium zmagania się ludzkiego ducha z oporem i bezwładem materii”.  

Piękne i prawdziwe to słowa. Tak, narodziny to misterium, to zgoda matki na wszelkie trudy, to miłość, ciało i duch. To życie, to wszechświat.

W takim rozumieniu narodzin człowieka, jako zgody kobiety na podjęcie się misji przekazania życia, na zatracenie siebie, na owo misterium, w którym duch ubiera się w physis, my – kobiety-matki stajemy bardzo blisko Madonny, a Ona blisko każdej z nas. Ona. Wybrana. Święta. Benedicta tu in mulieribus.

Nie znamy Jej wizerunku. Nie wiemy jak wyglądała. Przez wieki była ukazywana tak jak mówi o niej Pismo i tak jak podpowiadała wyobraźnia i dusza artystów: pisarzy, malarzy, rzeźbiarzy, złotników. Ze wszystkich istniejących pięknych wyobrażeń Madonny, wybieram dziś te, o których chcę opowiedzieć, a które namalowali włoscy giganci rinascimenta: Leonardo da Vinci, Sandro Botticelli, Rafael Santi i Andrea di Bartolo zwany Solario. Te cztery cudowne Madonny spotkałam w paryskim Luwrze. Włoski renesans – epoka bezkonkurencyjna pod każdym względem w europejskich dziejach – pozostawiła swoje ślady nie tylko w Italii, miejscu swego poczęcia i narodzenia, lecz także w licznych miejscach Europy i świata. Idę więc tropem francuskim tym razem, a potem skręcę nieco w kierunku Polski.

Tymczasem wróćmy do Luwru. To muzeum pochwalić się może niezwykłymi wizerunkami Matki Bożej, autorstwa mistrzów włoskiego renesansu. Zacznijmy od mistrza wszechczasów – Leonarda da Vinci.

Jego obraz z Luwru to „Madonna wśród skał”, albo „Madonna w grocie”. Piękny. Pełen symboli i jednocześnie trudny do interpretacji. Drugą jego wersję można zobaczyć w Londynie w National Gallery. Nie widziałam jej na własne oczy, tylko na reprodukcji jednakże mogę powiedzieć, że choć mogłoby się wydawać na pierwszy rzut oka, że są do siebie niemal bliźniaczo podobne, obrazy wcale nie są identyczne. Różnią się w bardzo istotnych detalach. Dlaczego i po co mistrz Leonardo stworzył dwie wersje tej samej sceny? Pozostaje to jego tajemnicą, którą usiłują odkryć znawcy sztuki, włoskiego malarstwa i rinascimenta… niestety, jak dotąd bezskutecznie!

Madonna na obrazie z Luwru znajduje się po środku sceny, w geście dość zaskakującym – z lewą dłonią jakby rozwartą nad głową błogosławiącego dziecka: czy to mały Jan Chrzciciel czy Jezus? Czy ten gest Madonny ma chronić dziecko? I przed czym? Przy dziecku znajduje się postać anioła Uriela, co jest rzadkością. Anioł ten jest bowiem portretowany wyjątkowo, jeśli w ogóle, a ten akurat boską swoją urodą może zachwycić każdego. Jest doskonały. Uriel wskazuje palcem na modlące się dziecko po przeciwnej stronie, chronione otulającym gestem prawej dłoni Madonny. Wszystko dzieje się w grocie, do której wpadają przebłyski świetlne z zewnątrz. Sama grota ma bardzo głęboką symbolikę związaną z narodzinami, z dawaniem życia. Czy dlatego Leonardo tam właśnie umieścił scenę. Madonna – dawczyni życia, matka, opiekunka.

W National Gallery na obrazie Leonarda nie zobaczymy gestu Uriela, wiemy które dziecko jest kim, albowiem to o ramię Jana opiera się złoty, trzcinowy krzyż i wszystkie postaci prócz Uriela, co ciekawe, mają aureole nad głowami. Ogromna uroda Madonny – młodej kobiety – podkreślona jest ubiorem. Poły Jej płaszcza spina cudna kryształowa brosza, symbolizująca czystość i niewinność, a jedocześnie kobiecość. Madonna kobieta. Madonna piękno.

Inny wizerunek Madonny z Luwru to „Madonna z dzieciątkiem i Janem Chrzcicielem”, którego autorem jest Sandro Botticelli. Najbardziej znane i utrwalone w pamięci współczesnych obrazy Botticellego to zapewne „Narodziny Wenus” i być może „Wiosna”. Wiemy o jego bliskiej relacji z Medyceuszami – z Wawrzyńcem Wspaniałym i jego rodziną. Wizerunki jej członków odmalowywał na swoich obrazach. Jednakowoż bardzo częstym motywem prac Botticellego była także Madonna. Stworzył wiele Jej przedstawień, które odnaleźć można przede wszystkim we Florencji, co oczywiste, lecz także w muzeach Berlina, Warszawy czy Waszyngtonu.

Wizerunek z Luwru zachwyca delikatnością i czułością sceny. Urocza twarz Matki skłania się ku tulącemu się dziecku. Oboje są jakby spowici w tiule, w nieuchwytną wytworność przeźroczystej materii, złączeni miłością. Madonna jest przecudną damą, której wygląd odpowiada kanonom ówczesnego kobiecego piękna, a wszystkiemu temu przygląda się chłopiec – Jan Chrzciciel.

Rafael Santi „swoją” Matkę Bożą ukazał jako „Piękną Ogrodniczkę”. Malarz miał także swój „okres florencki”, szkolił swój warsztat pod przeogromnym wpływem tak Leonarda da Vinci jak i Michała Anioła. Także Santi stworzył wiele wizerunków Madonny. Ten, który wisi w Luwrze został zakupiony przez króla Francji Franciszka I. Obraz zdaje się być niejednoznaczny stylistycznie. Jest za to urzekający. Młodziutka piękność opiekuje się dwoma chłopcami, z których jeden domaga się większej bliskości z Mamą. To mały Jezus w towarzystwie Jana Chrzciciela.

Są na wolnym powietrzu w piękny dzień wśród natury. I znów czujemy ciepło macierzyńskiej opieki i znów towarzyszymy Madonnie w Jej misji bycia Matką dziecka niezwykłego. Trochę nazbyt sielsko? Może tak, za to naturalnie i zwyczajnie. Matka pozostaje matką, tym, kim ma być: czułą, spokojną istotą gotową do dania dziecku siebie na ten czas, gdy jest mu domem, jest mu wszystkim. Ma tę możliwość. Ten czas został Jej dany.

Na jednej ze ścian Luwru, w ciągu obrazów o ogromnej historycznej i artystycznej wartości wisi także ten: przepiękny, choć niewielki obraz, namalowany przez Andreę di Bartolo Solari. Malarz określany mianem leonardianina (czyli zainspirowanego twórczością da Vinciego) namalował obraz, który nosi tytuł „Madonna z zieloną poduszką”. Powstał on około roku 1507 lub też 1510, gdy Solario, z urodzenia mediolańczyk, przebywał we Francji. Przyjrzyjmy się postaci małego Jezusa. Pulchny chłopczyk z zapałem oddaje się przyjemności bycia karmionym przez Mamę. Ona także zdaje się z radością ofiarowywać synkowi swoje mleko. Alma Mater. Radość i pełnia macierzyństwa. Maryja ma piękny strój z epoki (spójrzcie na rękaw sukni), dziecko spoczywa na zielonej zdobionej poduszce. Co ciekawe i rzadko spotykane, chłopiec ma rude, kręcone włoski. Dorosłego Chrystusa z rudymi, długimi włosami widziałam jedynie, otoczonego ciemnowłosymi uczniami, na obrazie ołtarzowym w Ormiańskiej Katedrze we Lwowie. Jest bardzo piękny! Absolutnie niezwykły!

W Polsce, co warto wiedzieć, obraz Solaria ma swoją własną historię. Reprodukcje obrazu „Madonna z zieloną poduszką” wisiały i dotąd wiszą, jak można sądzić, w wielu polskich domach. „Matka Boża karmiąca” – taki tytuł mu nadano wierząc, że każdemu domowi, w którym będzie obecny przyda obfitości, łask i szczęścia. Prawdą jest, że dzieło to ma w sobie coś naprawdę wyjątkowego. Czyżby kolor tej poduszki, który działać może jak „trace mnésique” – pamięciowy ślad – na niektórych odbiorców, a może po prostu płynący zeń jasny przekaz radosnego, obfitego, przyjemnego macierzyństwa, spełniającego się na ciepłej, otulającej podusi. Kto wie?

Cztery obrazy z Luwru, cztery włoskie renesansowe wizerunki najmocniejszej kobiety świata – Madonny. Wszystkie piękne, wymowne, głębokie w przekazie, stworzone przez mężczyzn. Wizerunki Matki, ale też kobiety, pięknej kobiety, rozświetlonej Bożą miłością, radością, pełnią macierzyństwa, pełną czułości i łaski. Gratia plena.

Wychodzę z Luwru i biorę kurs na Polskę.

Najbardziej niezwykłe wizerunki Madonny, jakie spotkałam, poza setką innych, pięknych, to „Madonna brzemienna”, piękna i dostojna, w białej sukni i niebieskim płaszczu z widoczną ciążą – w bazylice katedralnej w Sandomierzu oraz Madonna w kapeluszu z szerokim rondem, spacerująca w towarzystwie małego Jezusa i Józefa – w brackim kościele św. Józefa w Krzeszowie. W tym Krzeszowie na Dolnym Śląsku, gdzie znajduje się cysterski klasztor i Muzeum Piastów Śląskich. Autor tego obrazu Willmann nie był Włochem, ale nazywany jest za to śląskim Rafaelem.

I co Państwo na to? Miłość, boskość, piękno, czułość, kobiecość, ochrona, macierzyństwo i dzieciństwo, a także, a może przede wszystkim misja. Słowem, wszystko, czyli życie! A wystarczy jedynie spojrzeć na wizerunek Madonny. To naprawdę wystarczy. 

We włoskiej miejscowości Loreto pod Ankoną stoi bazylika kryjąca w swym wnętrzu Święty Domek – przeniesiony z Ziemi Świętej – będący według legendy miejscem zamieszkania Najświętszej Maryi Panny. W świątyni znajduje się także Kaplica Polska, w której podziwiać można freski wykonane w latach 30. XX wieku przez malarza Arturo Gattiego. Freski sławiące chwałę oręża polskiego powstały na zamówienie ówczesnego papieża Piusa XI (Achille Rattiego), w latach 1919-1921 nuncjusza apostolskiego w Polsce. Ratti był jednym z dwóch dyplomatów (obok przedstawiciela Turcji), którzy nie opuścili Rzeczypospolitej w tamtym okresie i z bliska obserwował zmagania Polski z bolszewikami. 

Arturo Gatti urodził się w Loreto 14 stycznia 1878 r. Studiował malarstwo w Rzymie. Jego najważniejsze obrazy to „Święty Paweł broni się przed Herodem i Agryppą w Cezarei” oraz „Dante i Beatrycze w sferach niebieskich” (Palazzo delle Esposizioni, Rzym), Doktorzy Kościoła (Witraże bazyliki San Paolo, Rzym) , „Posąg Madonny z Loreto” i „Wizerunek papieża Leona XIII (Santa Casa, Loreto), wiele portretów, w tym generała Albicciego (z rodziną Albicci). Gatti zajmował się też z malarstwem ściennym. Udekorował pokoje prywatnych willi, w tym Villa Bocchi w Chiari, kilka kaplic szlacheckich, kaplicę klasztoru sióstr Świętej Rodziny i kaplicę Ojców Zakonnych przy Via Montreale w Loreto. Ukoronowaniem jego twórczości pozostaje praca wykonana w Kaplicy Polskiej Papieskiej Bazyliki Loretańskiej, na której pokazane zostały najistotniejsze fakty z dziejów Polski, a także olejny tryptyk przedstawiający Najświętsze Serce i niektórych Świętych, oraz witraż zrealizowany według projektu artysty.

W Loreto powstał najpierw fresk „Bitwa pod Wiedniem”. Odsłonięto go w roku 1933, w 250. rocznicę bitwy. Zaraz potem Gatti przystąpił do prac nad freskiem z Bitwą Warszawską. Latem 1933 roku wybrał się do Warszawy do Muzeum Wojska, gdzie konsultował szczegóły dotyczące umundurowania. Porad udzielał mu kustosz muzeum, rotmistrz w stanie spoczynku Stanisław Gepner. Artysta na pożegnanie zostawił rotmistrzowi fotografię fresku z Sobieskim, na odwrocie której napisał: Szanownemu koledze Panu Stanisławowi Gepnerowi, szczęśliwy że mogłem Pana poznać na tej odrodzonej ziemi Bohaterów, na znak czułej wdzięczności Arturo Gatti. W następnych latach korespondowali ze sobą, a Gatti, jak wspominał rotmistrz, pytało najmniejszy drobiazg, dotyczący czy to rysunku, czy to barw sztandarów, chorągwi i proporców.W początku 1937 roku Gepner otrzymał od malarza fotografię ostatecznej, wykonanej ołówkiem na kartonie, sceny apoteozującej Bitwę Warszawską.

W centralnym miejscu widzimy Matkę Bożą jako Królową Polski z małym Jezusem przy Jej kolanach. Przed Nią klęczy św. Kazimierz królewicz, składając u Jej stóp królewską koronę. Po prawej stronie mamy króla Jan III Sobieski i postać husarza w zbroi, a po lewej jest wymalowana grupa symbolizująca Polskę współczesną: chłopi w strojach krakowskich ze sztandarem, kobieta w stroju łowickim i franciszkanin jako symbol religijności Polaków. W dolnej części sklepienia przewija się poczet patronów Polski: bł. Salomea, św. Wojciech, bł. Jakub Strzemię, św. Jan Kanty, św. Stanisław biskup i św. Stanisław Kostka.

Ściany boczne to Wiktoria Wiedeńska z łacińskim napisem: Zwycięstwo Jana Sobieskiego króla Polski odniesione nad Turkami pod Wiedniem w roku Pańskim 1683oraz i Cud nad Wisłą z 1920. W tym ostatnim fresku Gatti uwiecznił wiele postaci historycznych. Centralne miejsce zajmuje obraz Matki Bożej Częstochowskiej, pod którym stoją: Józef Piłsudski, Józef Haller i Tadeusz Jordan Rozwadowski. Z lewej strony jest ks. Józef Skorupko – unoszony do nieba przez aniołów.

Po prawej klęczą: ówczesny nuncjusz papieski Achille Ratti, prymas Polski kardynał Edmund Dalbor i arcybiskup Warszawy, kardynał Aleksander Kakowski. Żołnierz ze sztandarem na pierwszym planie to chorąży, który zginął w bitwie, ale rodzice nie mieli nawet jego fotografii. Na podstawie opisów bliskich artysta wykonał portret. Matka żołnierza przez wiele lat przyjeżdżała do Loreto, by popatrzeć na wizerunek syna i modlić za jego duszę. Fresk, ukończony w 1939 roku, ma łaciński podpis o treści: Polacy wsparci pomocą Najświętszej Maryi Dziewicy odpierają Rosjan nad Wisłą w roku Pańskim 1920. 

Tryptyk pędzla Beato Angelico – z ołtarza malowanego temperą na desce ok. 1447. Malarz wykonał je dla kościoła św. Dominika w Perugii. Część owej „Pala di Perugia” znajduje się w Galleria nazionale dell’Umbria a Perugia, natomiast dwa obrazy znajdują się w kolekcji Muzeów Watykańskich. Panele z Watykanu przedstawiają dwa tematy. Pierwszy to edukacja św. Mikołaja oraz scena, w której ofiarowuje on trzy złote kule dla trzech biednych dziewcząt, by mogły znaleźć męża, a drugi to św. Mikołaj ratujący statek. Panel z Perugii to św. Mikołaj ratujący życie trzech ludzi skazanych na ścięcie oraz śmierć św. Mikołaja.

• 

• 

W 1503 roku we Florencji rządząca miastem Signoria postanowiła uczcić dwa wielkie zwycięstwa Florentyńczyków i ukazać tym samym wielkość republiki. Pier Soderini zlecił więc, by w Sali Rady w Palazzo Vecchio powstały dwa monumentalne obrazy. Jedną ścianę dostał Michał Anioł Buonarroti, który miał namalować na niej bitwę pod Casciną, drugie zamówienie, dzięki znajomości z Machiavellim, otrzymał Leonardo. Pazzia bestialissima (bestialski obłęd) – tak nazywał wojnę da Vinci, choć sam stworzył wiele projektów śmiercionośnej broni i marzył, by zobaczyć swoje dzieła w krwawej akcji.  

Owe dwie bitwy dzieliło 80 lat. Ta pod Casciną stoczona została 29 lipca 1364 roku. Florencja kontra Piza. Szczegóły zapisał w swej relacji Giovanni Villani. Buonarrotiego zachwycił jeden z epizodów starcia, kiedy to oddziały florenckie zajęły przyczółek 6 mil od Pizy na przedmieściach Casciny.Było potwornie parno i gorąco, więc żołnierze korzystając ze względnego spokoju postanowili wykąpać się w Arno. Nagle jeden z dowódców Mario Donati zauważył szykujących się do ataku pizańczyków. Szybko wszczął alarm, kąpiący się musieli ubrać się w wielkim pośpiechu i ruszyć do walki pod wodzą Galeotta Malatesty. Mimo początkowego zaskoczenia zwyciężyli Pizę. Michał Anioł biorąc na tapetę moment, w którym żołnierze wyskakują na brzeg i ubierają się w pośpiechu, mógł zrealizować swój ulubiony motyw kłębiących się nagich ciał. 

Z kolei pod Anghiari, latem 29 czerwca 1440 roku, stanęły naprzeciwko siebie dwie armie: mediolańska pod przywództwem kondotiera Niccola Piccinino, który walczył w imieniu księcia Filippo Marii Viscontiego i florencka Liga, gdzie obok sił z miasta nad Arnem, znalazło się ok. 4000 żołnierzy papieskich pod dowództwem kardynała Ludovico Trevisana oraz kompania 300 zbrojnych rycerzy z Wenecji, dowodzona przez Micheletta Attendolo. Po stronie Mediolanu opowiedziało się też pobliskie miasto Sansepolcro, które zasiliło szeregi armii kolejnymi tysiącami zbrojnych. Piccinino bardzo pewny swego z powodu znacznej przewagi liczebnej, ruszył 28 czerwca z Sansepolcro w stronę Anghiari, chcąc zaskoczyć Florencję. Jednak jego wojska zdradził kurz, który unosił się podczas marszu na wysuszonej drodze. Toskańczycy widząc to, przygotowali obronę: weneccy rycerze Micheletta zablokowali jedyny most nad kanałem prowadzący do obozu Ligi. Utrzymali ten przyczółek tak długo, aż armia Ligi była gotowa do bitwy. Kilka razy most przechodził z rąk do rąk, ale w końcu Florencja sprytnym manewrem zamknęła w okrążeniu znaczną część żołnierzy z Mediolanu, zwyciężając tym samym swego wroga i zdobywając na lata kontrolę nad całym terenem.  

Niccolò Machiavelli zapisał potem, że choć w bitwie brało udział prawie 10 tysięcy żołnierzy to zginął zaledwie… jeden człowiek, i to tylko dlatego, że spadł z konia i został stratowany. 

Ani też nigdy nie było przypadku prowadzenia wojen w kraju nieprzyjaciela z mniejszą szkodą dla napastników niż w tym przypadku; albowiem w tak wielkiej klęsce i w bitwie, która trwała cztery godziny, zginął tylko jeden człowiek, a on nie od ran zadanych wrogą bronią lub jakimikolwiek honorowymi środkami, ale spadając z konia, został zadeptany na śmierć. (…) Podczas walki ich zbroja broniła ich, a kiedy nie mogli już dłużej opierać się, poddali się i byli bezpieczni.

Machiavelli twierdził zresztą, że kondotierzy prowadzili wojnę jako grę, a nie na krwawą potyczkę. Kiedy dochodziło do bitwy, mężczyźni po obu stronach, uznając się za równych, oszczędzali się i nie przelewali krwi. Było to podniesienie wojny do rangi dzieła sztuki, dzięki taktyce i strategii dowódców. 

Leonardo zabrał się do malowania z wielkim zapałem, zaczęły powstawać szkice i kartony. Wkrótce pierwsze postaci walczących ze sobą żołnierzy ozdobiły ścianę w Palazzo Vecchio. Jednak artysta swego dzieła nie ukończył, pozostało po nim kilka szkiców i kopia jednego kartonu, która wyszłą spod ręki Rubensa.

• 

• 

• 

• 

• 

Także Michał Anioł zrezygnował z pracy. Zwabiony przez Juliusza II wyjechał do Rzymu pozostawiając jeden karton przygotowawczy (który potem zaginął, ale znamy go z licznych kopii) z charakterystycznym tłumem kłębiących się postaci. O ile dzieło Buonarrotiego nigdy nie powstało, o tyle o tym leonardowskim krążyły pogłoski, że być może gdzieś jakaś niewielka część „Bitwy pod Anghiari” przetrwała. Po pewnym czasie działo to stało się świętym Graalem malarstwa renesansowego. Wielu badaczy uznało, że Leonardo jak zwykle eksperymentował i przez to przyczynił się do zagłady własnej pracy. Jednak prof. Maurizio Seracini, który bada włoskie dzieła sztuki od ponad czterdziestu lat, ogłosił iż prawdopodobnie „Bitwa…” znajduje się tam, gdzie została namalowana – w Sali Rady, przykryta freskiem Vasariego. Czy tak jest rzeczywiście? Badania trwają, a naukowcy i historycy sztuki mają nie lada zagwozdkę: czy uda się ocalić pracę Vasariego, czy być może trzeba ją poświęcić, by wydobyć na światło dzienne dzieło wielkiego geniusza renesansu – Leonarda z Vinci…