W przestrzeni historii znaleźć można wspaniałe włoskie mistrzynie pędzla, nie ma ich co prawda zbyt wiele i nie są też tak znane, jak malarze mężczyźni. Jedną z nich była Artemisia Gentileschi malarka epoki wczesnego baroku, której koleje życia położyły się cieniem… a może światłocieniem na jej dziełach, zwłaszcza na jednym. To „Judyta odcinająca głowę Holofernesowi”, obraz inspirowany biblijną Księgą Judyty. Motyw ten można spotkać na obrazach licznych artystów, w tym Lukasa Cranacha starszego, Botticellego, Michała Anioła, Andrei Mantegni, czy wreszcie Caravaggia, jednakże w przypadku Artemisi nosi on w sobie głęboki wymiar osobisty – wizję kobiety zwycięskiej, tryumfującej. Dlaczego? Zacznijmy od początku.

Artemisia Gentileschi była córką Orazia, malarza-caravaggionisty. Urodziła się w Rzymie w 1593 roku. Jej matka zmarła młodo, osierociła dziewczynkę oraz jej trzech młodszych braci, którym Artemisia starała się zastąpić matkę. Jednak ciągnęło ją też do warsztatu ojca, gdzie uczyła się malowania i pomagała mu we wszystkim. Mocna i trwała była ta relacja córki i ojca, dwóch silnych osobowości, które będą się wspierać i ścierać wzajemnie przez lata. On przekazał jej w genach talent, ale bywał o niego zazdrosny. Ona była co najmniej tak dobra jak on, albo lepsza. Zorientowawszy się w jej zdolnościach, Gentileschi powierzył naukę córki Agostinowi Tassi, by ten nauczył ją tzw. perspektywy (trompe l’oeil), której był mistrzem. Człowiek ten znany był jako avventuriero – poszukiwacz przygód, albo smargiasso – blagier. Jednakże Orazio cenił go, bo prócz niechlubnych przydomków i burzliwej przeszłości był także niezwykle utalentowanym malarzem.

GWAŁT I PROCES

Artemisia była bardzo piękna, niezwykle kobieca i zmysłowa. Jej urodę możemy podziwiać na autoportretach, które stworzyła. Miała burzę kręconych włosów, harmonijną twarz, doskonałą figurę i piękny, wydatny biust. Nic dziwnego, że Tassi, typ spod ciemnej gwiazdy, który żył ze szwagierką choć miał żonę, gorąco zapragnął dziewczyny. Wykorzystując nieobecność ojca Artemisi podczas jednej z lekcji, rzucił się na młodą kobietę i ją zgwałcił. Po czym obiecał, że się z nią ożeni, więc poinformowany o zdarzeniu Orazio przymknął oko na sprawę. Swoją drogą, co za okrutna obyczajowość, bezwzględnie męski świat posiadaczy, traktujący kobietę jak rzecz do wzięcia, niezależnie od jej woli… Świat przyznający gwałcicielowi prawo do ofiary, jeśli powiedzie ją przed ołtarz… Tak się jednak nie stało. Dlaczego? Bowiem Tassi miał już żonę, o czym Gentileschi nie wiedział. Wytoczył więc gwałcicielowi i oszustowi proces, ale niestety czasy były takie, że to nie on musiał „się tłumaczyć”, lecz Artemisia. Siedemnastoletnia dziewczyna została poddana wielokrotnej, publicznej obdukcji. Sprawdzano jej ciało, by ustalić czy straciła dziedzictwo i kiedy? Do upokarzających, publicznych oględzin intymnych części ciała, dołączono tortury, polegające na zgniataniu palców, by sprawdzić prawdomówność ofiary. Dzięki Bogu nie uszkodzono jej dłoni, bo dziś nie moglibyśmy zobaczyć tylu jej wspaniałych dzieł. Artemisia proces wygrała, Tassi został skazany. Czy jednak to zabliźniło jej ranę, zaleczyło traumę?

SŁAWA I SZTUKA

Orazio postanowił usunąć córkę z Rzymu, więc wydał ją za Pierantonia Stiattesiego, florentczyka, który zgodził się na ślub za odpowiednią opłatą. Zadziwiające, ale małżeństwo to okazało się dość udane. Co prawda męża pięknoducha utrzymywała Artemisia ze swojej sztuki – była dość sławna we Florencji i zamawiano u niej wiele obrazów. Wkrótce urodziła też dwóch synów, ale jeszcze w dziecięctwie zabrała ich zaraza. Kolejna wielka trauma dla Artemisi. Potem doczekała się jeszcze dwóch córek, każdą z innego ojca, z którymi będzie miała dobre relacje aż do śmierci.

Ale to będzie później, na razie nadchodzi okres życia, gdy Artemisia staje się wyemancypowaną malarką, jej twórczość nie ogranicza się li tylko do portretów i autoportretów, sięga dalej, do wielkiej wagi motywów biblijnych czy tematów mitologicznych: „Madonna z dzieciątkiem”, „Zwiastowanie”, „Batszeba i jej kąpiel”, „Wenus i Kupidyn”. Dokonany gwałt odciska piętno na jej obrazach, a więc na niej jako osobie, jako kobiecie, jako człowieku. Gwałt przeradza się w bolesne piękno. W jej dziełach po wielokroć powraca przemoc i odwet, jaki brała za doznane upokorzenia. To wspomniany już obraz „Judyta obcinająca głowę Holofernesowi”, który zresztą namalowała aż trzy razy, a także inne „Jael i Sisera”, „Samson i Dalila”, „Zuzanna i Starcy”.

ALEGORIA MALARSTWA

Jej malarstwo jest piękne, cielesne, „mięsiste” i dynamiczne. Jak u Caravaggia znajdziemy u Artemisi wielką moc, siłę wyrazu, mistrzowską technikę, ducha, który się miota, próbując desperacko odnaleźć równowagę i spokój! Autoportret Artemisi znany jako „Autoritratto in veste di Pittura” lub po prostu „La Pittura”, znajdujący się w Królewskiej Kolekcji w Londynie, stał się alegorią malarstwa w ogóle.

Kobieta w dynamicznej pozie, odziana w piękną suknię, z paletą farb w jednej dłoni i z pędzlem w drugiej, z pasją czyniąca swoje dzieło. Wspaniała!Czy malarstwo Artemisi byłoby tak silne, tak wymowne, gdyby nie doświadczyła potężnego ciosu? Czy byłoby inne, gdyby spotkała prawdziwy „wzorzec męski”, jakiego w jej życiu zabrakło? Gdyby spotkała mężczyznę, jakiego sama by pragnęła i który by jej nie zawiódł? Czy jej artystyczna dusza zaznałaby spokoju i moderacji? Naruszona brutalnie głębia człowieczeństwa pozostawia ranę na zawsze. Nie znamy odpowiedzi na pytanie, dlaczego losy jednego człowieka są mniej zawiłe od losów innego. Możemy za to zobaczyć, jak w przypadku Artemisi, że odwaga w dochodzeniu do prawdy, obrona siebie i swoich praw wbrew społecznemu uzusowi, sytuującemu kobietę nisko w ówczesnej hierarchii społecznej i zawodowej, może przerodzić doznane zło w piękno, które przecież jest wektorem dobra. Szkoda tylko, że cena za to była tak wygórowana. Czy Artemisia Gentileschi była prekursorką emancypacji? Taką rolę usiłuje się jej dziś przydzielić. Nie wiem tego. Wiem za to z pewnością, że była człowiekiem, który poprzez sztukę ratował swoją duszę przed upadkiem z powodu bólu zadanego ciału. 

Anna Miecznikowska-Ziółek

Latem 1624 roku na Sycylii szalała epidemia dżumy. Zarządzono kwarantannę i zamknięto bramy miast. W kościołach Palermo biły dzwony, wznoszono modły, szczególnie do św. Rozalii, patronki miasta. Modlitwy zostały wysłuchane rok później – w górskiej grocie odnaleziono szczątki Santuzzy („Małej świętej” jak pieszczotliwie nazywano Rozalię) i sprowadzono je do katedry. Epidemia natychmiast ustała. Ale zanim to nastąpiło w Palazzo Lomellini doszło do niezwykłego spotkania – 12 lipca młody Antoon Van Dyck odwiedził pewną staruszkę. Od tej „niewidomej kobiety dostałem rady mędrsze niż mogłem znaleźć studiując dzieła najbardziej znanych malarzy” – zapisał w notatniku, w którym naszkicował także jej wizerunek, portret wielkiej renesansowej artystki – Sofonisby Anguissoli. 

W chwili spotkania Anguissola miała 92 lata, a za sobą karierę na owe czasy niezwykłą. Jej talent doceniali najwięksi artyści, malowała dla królów i papieży, była nadwornym malarzem dworu hiszpańskiego, delikatna i silna jednocześnie, niezależna w życiu i w sztuce. „Bystra pamięć i umysł, bardzo uprzejma. Choć z powodu podeszłego wieku nie miała dobrego wzroku, to jednak z przyjemnością oglądała obrazy, przybliżając nos tak blisko, by choć trochę dojrzeć. Czerpała z tego wielką przyjemność. Dała mi kilka rad: nie podnosić światła za wysoko, żeby cienie w zmarszczkach starości nie urosły za bardzo, (…) a ponadto opowiedziała część swojego życia. (…) Największą udręką, jaką znała, był brak możliwości malowania z powodu słabego wzroku. Jej ręka była nadal stabilna, bez drżenia” – donosił Van Dyck, którego kariera właśnie nabierała rozpędu i który został wezwany do stolicy Sycylii przez wicekróla Emanuela Filiberto di Savoia. Miał wykonać kilka portretów oraz duży obraz do ołtarza Madonny del Rosario. Jednak zafascynowany Sofonisbą namalował najpierw jej konterfekt.

Stara kobieta patrzy uważnie na kogoś, jakby obok widza, wielkimi, mądrymi oczami, które wielokrotnie sama odtwarzała w swych autoportretach. A zrobiła ich kilkanaście zaczynając od pierwszego, na którym trzyma w ręku paletę i pędzle. Nad jej ramieniem wyraźnie widać podpis twórcy: „Sofonisba Aqusciola z Cremony, malarz, lat 20”.

Podpora Italii

Sofonisba Anguissola urodziła się w 1532 roku, w rodzinie o arystokratycznych korzeniach. Ponieważ niedaleko Cremony nad rzeką Trebią, rozegrała się w starożytności wielka bitwa między Rzymianami a Kartagińczykami, stąd w mieście od wieków modne były imiona bohaterów z Kartaginy. I tak generał kartagiński Hamilcar Barca stał się swoistym patronem przyszłego ojca malarki – Amilcara, który w 1530 roku poślubił szlachetną Biancę Ponzoni. Doczekali się szóstki dzieci. Zgodnie z tradycją i pragnieniem małżonków pierworodna dostała imię na cześć tragicznej córki kartagińskiego wodza – Sofonisby. Potem na świat przyszły jeszcze Elena, Lucia, Europa, Minerwa i Anna oraz jedyny syn – Asdrubale (to z kolei imię jednego z dzielnych dowódców Hannibala). Amilcare Anguissola kochał sztukę, historię, a przede wszystkim swoją rodzinę. Dzieci były zachęcane do wszechstronnej nauki i rozwijania swych talentów. Szybko okazało się, że wszystkie siostry mają zdolności malarskie (co wiemy z przekazów Vasariego – nieocenionego w zbieraniu wszelkich informacji o wielkich artystach ówczesnego świata), ale Lucia, która podobno była utalentowana na równi z Sofonisbą, zmarła młodo, Elena wybrała życie zakonne, Europa i Anna przestały malować po ślubie (choć podobno rodziny przechowały ich obrazy do czasów współczesnych i dzieła te zdradzały znamiona prawdziwego artyzmu), Minerwa zaś wybrała drogę literatury, poświęciła się pisarstwu, pisała wiersze po łacinie i włosku, i także ona była szczerze komplementowana przez kolegów po piórze. Z kolei Asdrubale zakochany był w muzyce i łacinie, choć o jego osiągnięciach historia milczy. Mówiono w Cremonie, że dom wielmożnego Amilcara wydaje się być siedzibą malarstwa i w ogóle wszelkich talentów, a szczególnie podziwiano jego córki.

Na Półwyspie Apenińskim od dawna nie odmawiano płci pięknej dostępu do rozwijania swych zainteresowań – „jest rzeczą niewątpliwą, że na polu różnych talentów i kunsztów, na którym jeżeli tylko chciały się niewiasty odznaczyć, czyniły to w sposób doskonały i uzyskiwały sławę” wspominał Vasari. Mimo to rzadko dawano kobietom możliwość do nauki razem z chłopcami w warsztatach mistrzów malarskich i rzeźbiarskich, było to uznawane jako coś niestosownego. Jednak Amilcare, widząc zdolności swoich córek, rzucił wyzwanie światu – wysłał Sofonisbę wraz z Eleną na naukę do wielkiego cremońskiego malarza Bernardina Campiego. Mistrz przyjął dziewczęta jako członków rodziny, nauczył je wszystkiego o rysunku czy malarstwie, a ludziom wokół opowiadał o swej najzdolniejszej uczennicy, która wkrótce go doścignęła w kunszcie i stworzyła własny, niepowtarzalny styl. Także Amilcare pełnił rolę „pijarowca”córki i robił to świetnie. Gdy skończyła 18 lat, pisano o niej, że jest artystyczną „podporą Italii” i wymieniano „pośród najwyborniejszych malarzy naszych czasów”. Z Campim i jego rodziną do końca życia łączyła ją głęboka przyjaźń, a składając mu hołd jako nauczycielowi namalowała obraz zatytułowany „Bernardino Campi maluje Sofonisbę” (Pinacoteca Nazionale, Siena).

Co ciekawe umieściła na nim siebie nieco ponad postacią malarza. Anguissola spogląda spokojnie i uważnie na widza. Jest pewna swej wewnętrznej siły. Potem, gdy Campi wyjechał do Mediolanu w poszukiwaniu zleceń,  przez krótko uczył ją jeszcze także świetny malarz cremoński Bernardino Gatti, ale Amilcare chciał, by poznała najlepszego z najlepszych. Napisał list, do którego załączył jeden z rysunków córki. Adresatem był Michał Anioł. 

Praktykowanie najszlachetniejszej sztuki

„Wspaniały mój panie, twoje wybitne cnoty, którym towarzyszy dobroć twojej duszy (wszystko dane ci przez Pana Boga), zachowaj pamięć o mnie i całej mojej rodzinie. (…) Jesteśmy bardzo zobowiązani tobie za zrozumienie i kochające uczucie, jakie masz i okazujesz Sofonisbie, mojej córce, której kazałem zacząć uprawiać najszlachetniejszą umiejętność malowania. (…) Dzięki twej czcigodnej przychylności dla tej cnoty, z każdą nauką tak bardzo wspierasz jej umysł, że mam nadzieję, iż wynikną z tego doskonałe wyniki. Ani ona, ani ja z całą moją rodziną nie mogliśmy otrzymać ani najbardziej pożytecznego, ani najszlachetniejszego zadowolenia, tym bardziej, że raczyłeś jej przesłać swój rysunek, który maluje olejem. (…) Aby się odwdzięczyć mogę jedynie tę najdroższą rzecz jaką mam, Sofonisbę, oddać ci jako sługę i córkę, która czcić będzie ciebie i twoją najdoskonalszą dobroć oraz najbardziej boskie cnoty. Pozdrawiamy cię z całego serca, polecając twej dalszej łasce” – pisał Amilcar do Bounarottiego. Wielki artysta chcąc sprawdzić talent Anquissoli, poprosił ją jeszcze, by narysowała płaczącego chłopca. Tak powstał szkic „Asdrubale ugryziony przez raka” (Museo di Capodimonte, Neapol), na którym uwieczniony został mały braciszek Sofonisby.

„Nie tak dawno pan Tomasz Cavalieri, szlachcic rzymski, wysłał do księcia Cosmy (oprócz szkicu boskiego Michała Anioła, przedstawiającego Kleopatrę) rysunek zrobiony przez Sofonisbę. Widzi się na nim dziewczynkę śmiejącą się do płaczącego chłopczyka, który wsadził rękę do koszyka z rakami. Jeden z nich uszczypnął go w palec. Trudno zobaczyć rysunek z większym wdziękiem lub bliższy prawdzie. A ja dla pamięci talentu Sofonisby (…) włączyłem ten szkic do mego zbioru rysunków. Mogę tylko powtórzyć za boskim Ariostem i prawdziwie, że: »Gdzie tylko rękę położy niewiasta/To w doskonałość jej dzieło urasta«” – zapisał Vasari o rysunku. Wiele lat później ta wprawka węglem zainspiruje Caravaggia do namalowania obrazu „Chłopiec ugryziony przez jaszczurkę”. Ale Michelangelo Merisi jeszcze się nie urodził, natomiast Buonarotti dostał dowód, że dziewczyna jest ogromnie utalentowana. Zaprosił ją do Rzymu. Stary mistrz zgodził się udzielać Sofonisbie lekcji i korygować jej prace. Ojciec natychmiast wyprawia najstarsze dziecko do Wiecznego Miasta. Zachował się list, w którym dziękuje Michałowi Aniołowi za „szlachetny i troskliwy afekt okazywany córce mej, Sofonisbie, oraz wprowadzenie jej w praktykowanie najszlachetniejszej sztuki, malarstwa”. 

Sama namalowałam

Anguissola jest pilną uczennicą, nieustannie maluje – powstają kolejne autoportrety, uwiecznia swoich najbliższych: ojca w otoczeniu sióstr i brata, matkę. Szczególną sławę zyskuje obraz „Gra w szachy” (jedno z najważniejszych dzieł w polskich zbiorach, kupiony w 1823 roku przez księcia Atanazego Raczyńskiego, obecnie znajduje się w Muzeum Narodowym w Poznaniu). Giorgio Vasari był zdania, że to arcydzieło. „Portret trzech sióstr swych sprawiła w szachy grających, z niemi wespół stara służąca, i namalowane są ze starannością wszelką i prawdziwie tak, że zda się żywe są i mowy im tylko brakuje” – pisał.

Dzieło to pokazuje nie tylko życie rodziny Anguissola, ich wzajemne przywiązanie, serdeczność i miłość, ale i żywą inteligencję, oddawanie się przyjemnościom rozrywek intelektualnych. Sofonisba, jako jedna z pierwszych artystów tamtych czasów tworzy wiele autoportretów, które podpisuje zwykle formułką „Sofonisba Anquissola Virgo” („Sofonisba Anquissola panna”), czasem dodając „seipsam fecit” („sama namalowałam”). W 1558 roku dostaje zamówienie w Mediolanie na portret księcia Alby, Fernando Álvareza de Toledo. Książę, niezmiernie zadowolony z efektu jej pracy, poleca artystkę królowi Hiszpanii, Filipowi II. Władca właśnie poślubił młodziutką Elżbietę de Valois, proponuje Sofonisbie posadę damy dworu i nauczycielki rysunku dla swej żony, z pensją 200 złotych dukatów rocznie, pokojówką i służącym. Dla Anguissoli to ogromne wyróżnienie i możliwość spokojnej pracy twórczej. Cieszy się przyjaźnią młodej królowej i całego dworu. Jest obsypywana podarunkami. Wkrótce zostaje też nadwornym malarzem, jest ciepło przyjęta przez innych twórców przebywających w pałacu w Madrycie. Maluje rodzinę królewską, możnowładców i szlachtę Hiszpanii. Syna Filipa, Carlosa, portretuje w ujęciu trzy czwarte, dzięki czemu nie widać jego zdeformowanych nóg. Zachwycony Carlos zamawia 18 kopii swego portretu.

Papież Pius IV po otrzymaniu portretu królowej pisze do Sofonisby: „Czujemy wdzięczność za to, że portret wykonany został wykonany Twoją ręką tak umiejętnie i pięknie. Dziękujemy Ci za to, zapewniając, że będziemy przechowywać ów portret między najcenniejszymi naszymi rzeczami. Chwalimy także Twą sztukę, która nie tylko jest godna podziwu, ale, jak sądzimy, jest najmniejszą spomiędzy ogromu Twych cnót. A kończąc przesyłamy Ci raz jeszcze nasze błogosławieństwo. Niech nasz Pan Bóg ma Ciebie w swej opiece”. Giorgio Vasari, który przytoczył ten list w swych „Żywotach najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów” stwierdza: „Jeżeli niewiasty tak dobrze wiedzą, jak wydać na świat człowieka żywego, to cóż za dziw w tym, że potrafią go przedstawić na obrazie, jeżeli tylko zechcą?”.

Twe pisma przyszły za późno…

W 1568 roku wyczerpana ciężkim porodem królowa umiera. Filip żeni się po raz czwarty, a Anguissola maluje także portret kolejnej władczyni Hiszpanii. Król chce zadbać o niemal czterdziestoletnią artystkę, namawia ją na małżeństwo, proponując jednego ze swych przyjaciół, ale ona ma inne plany. Woli poślubić Włocha i wybiera przebywającego w Madrycie Sycylijczyka Fabrizia Moncadę Pignatellego, syna księcia Paternò, wicekróla Sycylii. Filip II zgadza się z jej wyborem i wypłaca młodej parze 12 tysięcy skudów, ustanawia też 100 dukatów pensji dla malarki i prosi, by o nim nie zapomniała. Sofonisba przeprowadza się wraz z mężem do Paternò. Po śmierci ojca wspiera swym majątkiem rodzeństwo. W Paternò maluje dla tamtejszego kościoła Madonnę dell’Itria. Niestety, sześć lat po ślubie Fabrizio ginie z rąk piratów. Wdowa postanawia wrócić do rodzinnej Cremony. Wsiada na okręt dowodzony przez Genueńczyka Orazio Lomelliniego. Między młodszym o 11 lat kapitanem a malarką wybucha gwałtowne uczucie. Jeszcze z pokładu Sofonisba zawiadamia brata Asdrubale, że zamierza ponownie wyjść za mąż. Ten gwałtownie się sprzeciwia, uruchamia wszelkie znajomości włącznie z ojcem świętym, by powstrzymać siostrę przed nierozsądnym ruchem. Papież śle listy do Anquissoli, która dostaje je, wysiada w Pizie na ląd i natychmiast poślubia Orazia. Po czym pisze do Jego Świątobliwości w stylu „och, jak mi przykro, Twe pisma przyszły za późno”. Sofonisba nie ma swoich dzieci, ale zostaje najwspanialszą macochą dla Giulia, syna Lomelliniego, w przyszłości da on swej córce imię po przybranej matce. Rodzina mieszka w Genui, o której mówi się, że „złoto i srebro Ameryki za oceanem się rodzi, umiera w Hiszpanii, a pogrzebane jest w Genui”. Do pracowni malarki pielgrzymują licznie artyści, między innymi odwiedza ją Rubens. Z wizytą wpadają członkowie hiszpańskiej rodziny królewskiej. Zamówienia na portrety nie ustają, bogaci Genueńczycy chcą, by malowała ich sławna Anguissola.

Vasari podsumowuje jej mistrzostwo oddawania natury ludzkiej jednym zdaniem: „portretom nie brakuje nic prócz tchu” i dodaje „Sztuce, z większą niż ktokolwiek pilnością i z dużymi rezultatami, bardziej niż jakakolwiek niewiasta za naszych czasów, poświęciła się panna Sofonisba z Cremony. Umiała nie tylko rysować, malować portretować z natury i sporządzać kopie, ale niezależnie od innych wykonywała obrazy niezwykłe i piękne”.

Świadectwo podziwu

W 1615 roku małżeństwo Lomellinich przenosi się na Sycylię. Sofonisba pracuje dopóki wzrok jej pozwala. Na rok przed śmiercią dochodzi do wspomnianego na początku spotkania z Van Dyckiem, który wspominać je będzie przez całe życie, pamięć ich rozmów nigdy nie zblaknie. Ta, którą uważał za największą spośród znanych mu malarzy, umiera mając lat 93. Mąż zostawia potomnym świadectwo swej miłości i uznania dla jej sztuki, każąc wyryć na płycie nagrobnej w kościele San Giorgio dei Genovesi w Palermo następujące słowa:

„Do swojej żony Sofonisby, ze szlacheckiego rodu Anguissola, umieszczonej wśród wybitnych kobiet świata ze względu na jej niezwykłą urodę i naturalne dary, i tak wybitnej w portretowaniu ludzi, że nikt z jej czasów nie mógł jej dorównać, Orazio Lomellini, przeszyty niezmiernym bólem złożył to świadectwo podziwu, zbyt małe jak na taką kobietę, choć najwyższe dla zwykłych śmiertelników”. 

Dzieło pochodzącego z Cremony Agostina de Fondulis odnaleźć można w kościele Santa Maria presso San Satiro w Mediolanie. De Fondulis kształcił się w Padwie (w jego czasie zwano go nawet „Padewczykiem”) a także, być może, w Mantui — wpłynął na jego artystyczną drogę Mantegna. Pieta wykonana z terakoty — „Opłakiwanie zmarłego Chrystusa” — powstała na przełomie wieków XV i XVI i znajduje się w bocznej kaplicy mediolańskiego kościoła, na którym piętno odcisnęli Bramante i Amadeo. Już po powstaniu pieta uzyskała tak dobre opinie, że dzieło otworzyło Agostinowi drogę do dalszej kariery. W tym samym kościele można obejrzeć, wykonane także z terakoty, jego rzeźby znajdujące się w zakrystii. 

Sam kościół Santa Maria przy San Satiro w Mediolanie to prawdziwa perła architektury. Był to kościół parafialny Mediolanu, wzniesiony w 1478 r. (w miejscu gdzie wcześniej znajdował się kościół San Satiro), na zlecenie Gian Galeazzo Sforzy, a prace kontynuowano za czasów Lodovico Moro. Problem stanowiło „wpasowanie” nowej świątyni w już istniejącą siatkę ulic. „Za plecami” kościoła znajdowała się już contrada Falcone, przy utrzymaniu rozmiaru nawy nie można było wybudować odpowiedniej wielkości prezbiterium i absydy. 

Problem ten rozwiązał Domenico Bramante. Wybudował bowiem „fikcyjny chór”. W istocie jest to praktycznie płaska ściana, z wgłębieniem liczącym zaledwie 97 centymetrów. Jednak artysta wykorzystał efekt trompe-l’oeil – zmniejszające się kolumny i kolumienki tworzą taki wzór perspektywiczny, że chór wydaje się być głęboki. Efekt iluzji jest niesamowity, zaś turyści z zachwytem robią zdjęcia kościoła najpierw od strony nawy, by potem stanąć z boku i uchwycić „prawdziwy”, czyli płaski obraz. 

Kościół Santa Maria presso San Satiro – to perła architektury, koniecznie trzeba go dodać do listy miejsc, które warto zobaczyć w Mediolanie. 

TŁ

Dwieście lat temu, o godz. 7:43 zmarł w Wenecji Antonio Canova, największy rzeźbiarz epoki klasycyzmu. Uwiecznił w marmurze wielkich swojego czasu – m.in. Napoleona Bonaparte, jego siostrę Paulinę jako Wenus, rzeźbił grobowce papieży Klemensa XIII i Klemensa XIV. Ale do absolutnie ikonicznych dzieł weszły te, na których przedstawiał mitologię Greków i Rzymian – Amor i Psyche, Trzy Gracje czy Perseusza z głową Meduzy. W Polsce możemy oglądać jego trzy prace: posąg Henryka Lubomirskiego jak Amora w pałacu w Łańcucie, popiersie Napoleona w krakowskim Europeum i nagrobek Antoniego Lanckorońskiego w kościele parafialnym w Wodzisławiu.  

Antonio Canova urodził się w Possagno, niedaleko Treviso, 1 listopada 1757 roku. Rzeźbił od najmłodszych lat, dzięki swojemu dziadkowi Pasino, kamieniarzowi, który widząc talent dziecka, wysłał wnuka na naukę do pracowni Giuseppe Bernardi-Torrettiego, najpierw w Pagnano d’Asolo, a potem na studia do Wenecji. W mieście nad laguną młody artysta otworzył własną pracownię. Tam pojawiły się pierwsze ważne zamówienia: Orfeusz i Eurydyka (1776) oraz Dedal i Ikar (1779). Prace te (obecnie wystawione w Muzeum Correr w Wenecji) wykonane zostały na zamówienie Giovanniego Faliera. W 1779 roku Canova odbył swoją pierwszą podróż do Rzymu: tu zetknął się ze sztuką klasycystyczną i ideami oświeceniowymi Antona Mengsa i Johanna Winckelmanna. W tym samym roku zwiedził południe Włoch. Głębokie wrażenie wywarły na niego wykopaliska w Herkulanum i Pompejach. Ta podróż odmieniła jego życie i myślenie o sztuce. Wkrótce stał się największym artystą klasycznym swoich czasów.

W 1781 roku Antonio przeniósł się na stałe do Rzymu, gdzie otworzył swój warsztat rzeźbiarski przy via delle Colonnette, niedaleko Tybru. Rzeką dostarczano mu bloki marmuru z Carrary. W Wiecznym Mieście stworzył swoje najsłynniejsze dzieła: Erosa i Psyche, Trzy Gracje, pomnik nagrobny Klemensa XIII, Pokutującą Magdalenę. W 1798 roku, kiedy do Rzymu przybyły wojska francuskie, Canova powrócił do Possagno, gdzie poświęcił się malarstwu: wiele jego obrazów olejnych i temperowych z tego okresu posłuży jako studia przygotowawcze do późniejszych prac rzeźbiarskich. Ruszył też w podróż po północnej Europie, zostawiając po sobie m.in. w Wiedniu cenotaf na cześć Marii Krystyny ​​Austriackiej. W 1807 roku wrócił do Rzymu w towarzystwie swojego przyrodniego brata Giovanniego Battisty Sartori, swego wiernego sekretarza i jedynego spadkobiercy. Od momentu kiedy Napoleon został pierwszym konsulem Francji, Canova wyrzeźbił niemal całą rodzinę Bonapartych.

W 1815 roku papież Pius VII zlecił mu ważne i delikatne zadanie dyplomatyczne – zadanie sprowadzenia do Włoch dzieł skradzionych podczas kampanii napoleońskich. Dzięki artyście większość włoskich skarbów artystycznych wróciła na półwysep. 

Ostatnim wielkim arcydziełem, które zaprojektował, był kościół parafialny dla swego rodzinnego miasta. Prace budowlane rozpoczęły się w 1819 roku, ale artysta nie doczekał ich zakończenia, zmarł trzy lata później. Jego szczątki zostały złożone w tamtejszym grobowcu, a serce umieszczono w porfirowej wazie przechowywanej we wnętrzu pomnika nagrobnego w weneckiej Bazylice dei Frari. Każdego roku w świątyni w Possagno, o 7:43, w godzinę śmierci Canovy, odprawiana jest msza święta za duszę tego wielkiego artysty.